Odmiany języka norweskiego

Norweski język pisany

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości przez Norwegię zaczęły pojawiać się pytania dotyczące języka.  Głoszono nacjonalistyczne i romantyczne idee oraz okazywano poparcie dla idei rozwoju stosownego pisanego języka norweskiego. Jedną z kwestii było pytanie, która odmiana języka mówionego miałaby zostać odzwierciedlona w formie pisanej. Argumenty oparte były na trzech różnych punktach wyjściowych.

1. Zachować język duński.
2. Rozwijać nowy język pisany oparty na norweskich dialektach.
3. «Znorwegizować» duński.

Pierwsza możliwość została odrzucona. Dwie pozostałe zaczęto praktykować. Ivar Aasen (1813-1896), lingwitsta i poeta o wiejskich korzeniach, rozwinął język zwany landsmål, oparty na szeroko zakrojonych badaniach wiejskich dialektów w zachodniej i centralnej części południowej Norwegii. W 1929 roku język ten przemianowano na nynorsk – «nowonorweski» i nazwa ta używana jest do tej pory. Landsmål stał się oficjalną odmianą języka w 1885 roku. W późniejszym czasie jego zakres poszerzył się poprzez włączenie form językowych występujących w mowie na wschodzie Norwegii. W ciągu następnych 50 lat język stał się powszechnie akceptowany, lecz nigdy nie zajął pozycji języka większości.

Knud Knudsen (1812-1895), językoznawca i dyrektor szkoły, miał za cel dokonanie zmian w duńskiej ortografii w taki sposób, by odzwierciedlała ona nieoficjalny język mówiony norweskiej inteligencji.  W wyniku reformy ortografii w roku 1907 powstała odmiana języka zwana riksmål. W 1929 roku nazwę tego wariantu językowego przemianowano na bokmål – «język książkowy». W czasie XX wieku, w następstwie reformy pisowni, do języka bokmål włączono formy językowe, którymi posługiwało się społeczeństwo niższych klas wielkomiejskich oraz gwary wiejskie.

Wybór słownictwa, zarówno w nynorsk, jak i bokmål był prezentowany w formie «głównej» i «obocznej». W ten sposób użytkownikowi języka stworzono możliwość wyboru formy bardziej zbliżonej do dialektu, którym się posługuje. Zakres tych możliwości zmniejszył się w ostatnich latach, lecz formy oboczne nadal istnieją.

Celem politycznym stało się połączenie języków nynorsk i bokmål w jedną formę, tzw. samnorsk (wspólny norweski). Z tego pomysłu zrezygnowano w latach 60-tych, a nynorsk i bokmål rozwinęły się jako dwie równoległe odmiany norweskiego języka pisanego.

Obecnie język bokmål dominuje we wszystkich sektorach norweskiego społeczeństwa, ponieważ 85 –90 % ludności pisze w języku bokmål. Użytkownicy tej odmiany językowej zamieszkują we wszystkich regionach kraju. Do pewnego stopnia bokmål używany jest jako język mówiony. Niektóre dialekty bardziej niż inne przypominają bokmål. Dialekty te odnaleźć można w południowo-wschodniej części Norwegii z Oslo jako centrum.

Nynorsk przeżył swą ekspansję w okresie II Wojny Światowej, gdy posługiwało się nim około 1/3 ludności. Później liczba ta się zmniejszyła, a obecnie językiem nynorsk posługuje się około 10 - 15% ludności. Język ten posiada silną przynależność do centralnej i zachodniej części południowej Norwegii, gdzie formy dialektowe mniej więcej pokrywają się z formami pisanymi.

Różnica pomiędzy językiem nynorsk a bokmål jest ważna z socjolingwistycznego punktu widzenia. Obecnie bokmål  «[...] jest często kojarzony z kulturą miasta i miejskim stylem życia. W większości przypadków jest to również język reklamy, muzyki popowej, mody, rozrywki i kultury ludzi młodych. Jest to język tygodników i poważnych gazet, a również świata komercji i technologii. [...] Nynorsk często kojarzony jest z wartościami tradycyjnymi i narodowymi lub z miejscową kulturą.  Posługiwanie się językiem nynorsk w piśmie może sygnalizować większe utożsamianie się z miejscowymi wartościami niż ze stylem wielkomiejskim oraz wskazywać na wagę miejscowych korzeni» (Maagerø i Simonsen 2005). Nynorsk posiada raczej słabą pozycję w technologii, ekonomii i kulturze popularnej. Z drugiej strony, istnieją obszary, na których wielkie wyzwania językowi bokmål rzuca język angielski.

Uczniowie szkoły podstawowej wybierają pomiędzy językiem bokmål a nynorsk jako podstawową odmianę języka. W szkole średniej uczą się również drugiej odmiany języka.

Mówiony język norweski

Dialekty mają obecnie znaczne wsparcie we wszystkich dziedzinach życia społeczeństwa norweskiego, poczynając od potocznych rozmów po nauczanie, język w mediach i w parlamencie. Uczniowie bez ograniczeń używają swoich miejscowych dialektów w szkole. Nawet Ustawa o szkolnictwie stanowi, że mają do tego prawo. Stwierdza ona, że nauczyciel «powinien zwracać należytą uwagę na lokalny język używany przez uczniów i nie powinien starać się, by zaniechali mówienia w swoim dialekcie» (Jahr 2007).

«Podczas gdy faktyczna wymowa norweskiego odegrała fundamentalną rolę w rozwoju obu standardów językowych w piśmie, istnienie dwóch konkurencyjnych norm pisemnych uniemożliwiło powstanie niekontrowersyjnego standardu języka mówionego» (Kristoffersen 2000). Innymi słowy, nie ma żadnej normy mówionego języka norweskiego. Odzwierciedla to zacytowane przez Maagerø (2005) retoryczne pytanie: «Dlaczego sposób mówienia w Oslo ma być lepszy niż jakikolwiek inny dialekt?»

Kiedy uczący się norweskiego zechce sprawdzić, jak wymawia się dane słowo, nie znajdzie takiej informacji w żadnym z dużych słowników. Podają one jedynie informacje o pisowni, znaczeniu i gramatyce. Główny słownik bokmålu, Bokmålsordboka (Wangensteen 2005), który udziela wskazówek o akcencie, podkreśla, że podane informacje wskazują jedynie na ogólny sposób czytania wyrazów w języku bokmål, ale «nie było zamiarem komitetu redakcyjnego wpłynięcie na użytkowników, by unikali wymowy odmiennej niż podana w słowniku, lecz właściwej dla ich dialektu, ani też stwierdzenie, że ich wariant wymowy jest gorszy». Ostrożne sformułowanie tego stwierdzenia wskazuje na mocną pozycję dialektów norweskich.

Niemniej jednak nie wyklucza to istnienia podstaw mówionego języka bokmål. Środkowo-wschodnia część Norwegii uznawana jest za centrum kraju, jako że usytuowana jest tam stolica, Oslo. Na ogół oficjalny język mówiony klasy średniej w miastach wschodniej części południowej Norwegii jest dość zbliżony do bokmål i jako taki może być określony mianem nieoficjalnej normy języka norweskiego. Jest on używany w programach informacyjnych w radiu i telewizji, w czasie głośnego czytania bokmålu i w nauczaniu dorosłych obcokrajowców.

Podstawą mówionego nowonorweskiego (nynorsk) są wiejskie dialekty zachodniej Norwegii. Dialekty te same w sobie tworzą zróżnicowany obraz i nie można utożsamiać jednego dialektu z całym językiem nowonorweskim. Nie jest prawdą stwierdzenie, że ludzie mówią po nowonorwesku, choć piszą w tym języku. Mówiony nowonorweski można usłyszeć w programach informacyjnych i podczas spektakli teatralnych.

Ponieważ Norwegowie od dziecka spotykają się z różnymi odmianami języka, mają na ogół niewielkie problemy ze zrozumieniem różnorakich dialektów. W szkole uczniowie nie uczą się, jak mówić w języku bokmål czy nynorsk. Podczas głośnego czytania zachowują brzmienie właściwe swojemu dialektowi, a wymowa bokmål lub nynorsk niekoniecznie jest respektowana. Głoski mogą być wymawiane podobnie jak się to robi w środkowo-wschodniej Norwegii lub też tak, jak są wymawiane w dialekcie czytającego.

Dorośli posługują się zazwyczaj dialektem miejscowości, w której dorastali, choć są oczywiście osoby, które zmieniły dialekt z okresu dzieciństwa na inny lub na wymowę opartą na bokmålu. W konsekwencji, gdy nowo przybyły obcokrajowiec (mówiący bokmålem nauczonym na kursie) zwróci się do Norwega, otrzyma najprawdopodobniej odpowiedź w dialekcie. Ponieważ fonologia, fleksja itd. może się radykalnie różnić od wyuczonych form bokmålu, istnieje duże prawdopodobieństwo, że uczącym się norweskiego nie uda się znaleźć w bokmålu odpowiednika usłyszanego wyrazu, a tym samym nie zrozumie, co zostało powiedziane. Powodem mogą być różnice w wymowie głosek, procesy historyczne znajdujące swe odzwierciedlenie w dialekcie, odmienny akcent, rozmaite zaburzenia tempa mowy, odmienne słownictwo itd.

Norweski jako drugi język

Na kursach norweskiego dla początkujących obcokrajowców, dorośli będą najprawdopodobniej nauczani mówionego bokmålu, czasem nawet w rejonach, w których używany jest nynorsk. Ponieważ większość podręczników napisana jest w bokmålu, nauczyciele niezależnie od swoich dialektów dopasowują sposób mówienia do bokmålu. Zazwyczaj zachowują jednak brzmienie cechujące ich dialekt. Tak więc mówiony bokmål będzie miał różnorodne formy. Wiele z nich będzie odbiegać od środkowo-wschodniego norweskiego. Uczący się mogą usłyszeć wiele odmian języka. Nauczyciele języka posiadają umiejętność przestawiania się z dialektu na bokmål, ale umiejętność ta nie jest częsta wśród zwykłych Norwegów. Dlatego też uczący się norweskiego potrzebują czasu i muszą włożyć nieco wysiłku, by móc zrozumieć lokalne odmiany norweskiego.

Dialekty norweskie

Istnieją różne sposoby klasyfikacji dialektów norweskich w zależności od tego, jak szczegółowy ma być ich opis. Ogólnie można wyróżnić grupę wschodnią i zachodnią. Grupę wschodnią można z kolei podzielić na dialekty wschodnio-norweskie i trøndsk (dialekty w regionie Trøndelag), a grupę zachodnią na dialekty zachodnie i północne. Różnica między dialektami wschodnimi i zachodnimi polega na odmiennej intonacji. Te pierwsze mają akcent toniczny* opadający, czyli akcentowana sylaba ma ton opadający, a drugie – wznoszący.

^{* W słowniczkach zaznaczono akcent toniczny (tonem) w każdym wyrazie. Znak /1/ wskazuje na akcent toniczny opadający (tonem 1), a /2/ akcent toniczny wznoszący (tonem 2).}

Ważniejsze miasta w wymienionych grupach:

Główne grupy dialektów można dzielić na podgrupy aż do osiągnięcia poziomu z minimalnymi różnicami. Nawet niewielkie odchylenia w wymowie głosek, formach wyrazowych lub cechach składni mogą oznaczać różnice między dialektami. Norwegowie są ich bardzo świadomi.

Olaf Husby, pażdziernik 2010 r.